Xhantos Antik Kenti, Xhantos Antik Kenti Nerede, Xhantos Nerede, Xhantos Kaş, Xhantos Tarihi‘ni diye bilmek istiyorsanız, Xhantos; Kaş‘a 45 km mesafededir. Kınık köyünden 10 dakika sürer. Esençayı kıyısında kurulmuştur. Likya Uygarlığının başkenti olan bu yerin Likya dilinde adı Arnna’dır. Hemeros İlliada‘sında Likyalı kahraman Bellerophontes’in torunu Sarpedon, Troya’larla birlikte savaşarak büyük kahramanlıklar gösterdiğini anlatmıştır. Homeros, Sarpedon‘un çok uzaktan, Xhantos ırmağının aktığı vadiden geldiğini belirtir.
Sarpedon Bellerophontes’ten miras kalan topraklarda hüküm sürmektedir. Antik yazarlara göre Xhantos’un kurucusu Girit kökenli kahraman Sarpedon’dur. Şehrin akropolisinden elde edilen yüzey buluntuları, yerleşme tarihinin Ġ.Ö. 545’teki Pera işgali sırasında Harpagos’a karşı sonuna kadar direnen kent halkı Likya’ya örnek olmuştur. Ancak bu kahramanca savunmaya karşın işgali engelleyememiştir. Aynı şekilde Atina hegomanyasına da karşı koymuş, dilini ve kültürünü korumaya çalışmıştır. Büyük İskender’in fethinden sonra Antıgonoslar, Pitamolomoslar, ve Seleukoslar‘ın egemenliğini yaşamıştır. Rodos adasının yönetiminden sonra Roma’nın denetimine girmiştir.
M.Ö. 42’de Roma‘daki iç savaşlar sırasında Brütüs‘ün yıkıma uğrattığı kent hemen hemen yeniden kurulmuştur. M.Ö. 43’de Pamhylia ile birlikte imparatorluk eyaleti olmuştur. İmparator Neron döneminde kısa bir sürebağımsızlığını kazanmış 73-74‘te ise yeniden Likya-Pamfilya Eyaleti sınırları içine alınmıştır. Bizans döneminde surlar onarılmış ve tepenin doruğuna bir manastır yapılmıştır.Antik kentte ilk araştırmalar 1838‘de İngiliz Charles Fellows tarafından yapılmış ve görkemli mezar anıtları British Museum‘a taşınmıştır. 1950‘den itibaren Fransız ekiplerinin çalışmaları başlatılmıştır. Kent, Helenistik, Roma ve Bizans dönemlerinde olmak üzere üç kez onarılarak eklerle güçlendirilmiştir. Batıda ve güneyde M.Ö. 5. yy surlarının kalıntıları görülebilir. Ancak çoğu yerde klasik dönem duvarları Roma ve Bizans duvarlarının altında kalmıştır. Güneyde M.Ö. 2. yy’a it Helenistik kapı yer alır. Bu kapının arkasında İmparator Vespassionus’a adanan dar düzenli zafer kemeri görülebilir.Güneybatıda kentin ilk kurulduğu yer olan Likya akropolisi vardır.
Artemis’e ait olduğu düşünülen bir tapınağın kalıntıları ile bir Bizans kilisesi akropoliste yer alır. Kentin kuzeyindeki Roma Akropolisi’nde ise görkemli bir manastır dikkati çeker. Likya Akropolisinin kuzeyinde 2. yy’a tarihlendirilebilecek bir roma tiyatrosu vardır. Sahnesi iki katlı olan yapının Bizans döneminde oturma yerleri sökülerek sur yapımında kullanılmıştır.Tiyatronun kuzeyi ĠÖ 2. yy ya da 3. Yy’a tarihlendirilebilecek dörtgen planlı agora staolarla çevrilidir. Agoranın doğu girişi iyi korunmuştur.Antik kent asıl ününü bir çoğu yurt dışında bulunan mezar anıtlarıyla kazanmıştır.
Nereitler Anıtı, Harpiler Anıtı, Paya ve lahiti, Aslanlı Mezar en tanınmışlarındandır. Kentin kuzeydoğu ucunda Roma akropolisi’nin doğu eteğinde kaidesi görülen Aslanlı Mezar, bilinen en eski Likya mezarıdır. M.Ö. 6yy’a tarihlendirilen anıt mezarın kabartmaları British Museum’dadır. Tiyatronun batısındaki Harpiler Anıtı 5,43 m yüksekliğindeki kule biçimindeki monolit kaidenin üzerindeki mezar odasında alır. Anıtın toplam yüksekliği 8,87 m dir. Mezar odası, özgün olanları British Museum‘da sergilenen kabartmalarla bezeliydi. Kabartmalarda kral, eĢi, çocukları ve ailenin diğer üyeleri betimlenmiştir. Anıt, adını kabartmalarda yer alan ve Harpiler olarak adlandırılan yarı kadın yarı kuş mitolojik varlıklardan alır. Güneydeki Nereitler AnıtıĠÖ 5 yy’ın sonuna tarihlenir. Yerinde yalnızca temelleri görülebilen anıt, British Musum‘dadır. Kabartmalı frizlerle bezeli yüksek bir kaide ile ön sütunlarla çevrili üst bölümden oluşur. Sütunlar üçgen alınlıklı bir çatıyı taşırlar. Mezar odası yüksek kaidenin içindedir.
Anıt adını sütunlar arasıdaki Nereit heykellerinden alır. Likyalı bir satrapın gömütüdür. Roma akropolisinin doğusundaki paye ve lahitte (M.Ö. 4.yy) British Museum’da sergilenen yapıtlardan birisidir. Kabartmaların bir bölümü İstanbul Arkeoloji Müzesi’nde, diğer bölümü B. Museum’da bulunan Yazıtlı Mezar Anıtı ya da Obelisk, Satrap Kherei’e aittir. M.Ö. 5.yy’a tarihleşen anıt mezar dört yüzünde Likya yazıtı bulunan bir kaide ile mezar odasından oluşur. Yüksekliği yaklaşık 2 m‘ yi bulan anıtın mezar odası, Satrap‘ın zaferlerini gösteren kabartmalarla bezelidir. Ayrıca çatının üstünde Satrap’ın heykeli yer almaktadır.Harpiler Anıtı‘nın güneyindeki M.Ö. 4.yy’a tarihlenen Likya kule mezarı; Likya mezarlığının özgün bir örneğidir. Toplam yüksekliği 8,59 m olan anıt mezarın, blok taşlarından yapılma kulesi güreş resimleri ile bezeliydi. Kabartmalar, İstanbul Arkeoloji Müzesi’nde sergilenmektedir. Kulenin üzerindeki 3,56 m yüksekliğindeki lahit, sivri kemerlidir. M.Ö. 4.yy’a ait bir başka mezar da Roma Akropolisi‘ndedir. Tümü 6,39 m yüksekliğindeki anıt monolit bir kaide ile mermer mezar odasından oluşur. Kent sınırları dışında kuzeyden doğuya doğru uzanan Roma dönemi nekropolünde, kaya mezarları ve lahidler çoğunluktadır.
